Ruimtelijke kwaliteit
Wat is ruimtelijke kwaliteit? Wat is nodig om ruimtelijke kwaliteit tot stand te brengen?
Direct naar een regioWat is ruimtelijke kwaliteit? Wat is nodig om ruimtelijke kwaliteit tot stand te brengen?
Direct naar een regioMet ruimtelijke kwaliteit wordt een omgeving of een bouwwerk bedoeld met de juiste mix van een hoge gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde. Dit houdt in dat het gebied of bouwwerk optimaal gebruikt kan worden voor het beoogde doel, robuust en duurzaam is, en daarbij aangenaam en aantrekkelijk is om te zien.
Ruimtelijke Kwaliteit | Economisch belang | Sociaal belang | Ecologisch belang | Cultureel belang |
Gebruikswaarde |
Bereikbaarheid Stimulerende effecten Gecombineerd gebruik |
Toegang Eerlijke verdeling Inbreng Keuzemogelijkheden |
Externe veiligheid Schoon milieu Water in balans Ecologische structuur |
Keuzevrijheid Culturele verscheidenheid |
Belevingswaarde |
Imago/uitstraling Aantrekkelijkheid |
Gelijkwaardigheid Verbondenheid Sociale veiligheid |
Rust en ruimte Schoonheid der natuur Gezonde leefomgeving |
Eigenheid Schoonheid der cultuur Contrastrijke omgeving |
Toekomstwaarde |
Stabiliteit en flexibiliteit Agglomeratie Gebundelde aantrekkelijkheid |
Iedereen aan boord Sociaal draagvlak |
Ecologische voorraden Gezonde ecosystemen |
Landschap Erfgoed Integratie Culturele vernieuwing |
Vaak wordt gezegd dat ruimtelijke kwaliteit niet zozeer gaat over 'mooi' maar over 'goed'. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat niet vanzelf. Sterker nog: als je niets doet, verdwijnt het.
Daarom wordt in deze gids ook aandacht besteed aan ontwerpstappen en processtappen van eerste idee naar visie, concept, planvorming en uitvoering. Onderliggend idee is dat als plannenmakers in een vroeg stadium de verschillende disciplines en (ontwerp) deskundigheid bij het proces betrekken, dat plannen beter worden en dat landschap en erfgoed daar bij gebaat zijn.
Elk project, elke locatie is uniek en heeft zijn eigen opgaven, kenmerken, belangen en spelers. Het is lastig te voorspellen hoe het eindresultaat eruit gaat zien, nog los van hoe het gebruikt en beleefd gaat worden. Werken met ruimtelijke kwaliteit betekent hierop anticiperen en kan meer concreet worden gemaakt door het sturen op een goed ontwerpproces en het duidelijk definiëren van de rol van ruimtelijke kwaliteit in de verschillende processtappen.
Hiernavolgend zijn de zes processtappen (de fasen van projectmanagement) nader uitgewerkt, toegelicht en van tips en trucs voorzien: initiatief, definitie, ontwerp, voorbereiding, realisatie, nazorg.
Hoe eerder in een planproces ruimte is voor lokale eigenschappen, eigenaardigheden en verhalen, hoe meer kwaliteitswinst en draagvlak er kan worden geboekt. De verhalen, identiteiten en geschiedenis van de plek zijn daarbij van groot belang. Niet altijd kunnen ze integraal meegenomen worden, maar ze kunnen wel een plek krijgen in het proces.
De rol van ruimtelijke kwaliteit in een gebiedsproces is in vele gevallen vergelijkbaar met andere procesonderdelen en -thema's die goede ontwikkelingstrajecten nodig hebben om te komen tot haalbare en gedragen resultaten. Voorbeelden zijn vroegtijdige betrokkenheid van stake- en shareholders, het schakelen tussen schaalniveaus, het gelijk optrekken van 'rekenen en tekenen', het gezamenlijk vastleggen ambitiedocumenten en het (bestuurlijk) vieren en markeren van bijzondere mijlpalen.
In de initiatieffase wordt de opdracht geformuleerd in de vorm van ambities, doelen en resultaten. Om de opgave scherp te krijgen is het zogenaamd ontwerpend onderzoeken een handige tool. Hiermee worden de ontwerpgave, de alternatieven en de varianten onderzocht, zonder direct naar een definitieve oplossing of strakke randvoorwaarden toe te werken. Dit biedt ruimte aan enthousiasme en (onverwachte) ideeën van betrokken partijen in de ontwerpfase. Ontwerpopgaven kunnen in deze fase nog tegenstrijdig zijn. Vertrouw op het oplossend vermogen van een goed ontwerp(proces).
Het proefondervindelijk schetsen, tekenen en soms al rekenen op verschillende schaalniveaus werkt verhelderend richting definitiefase. Het gaat hierbij niet alleen om het identificeren van de juiste opgave, maar ook om het in kaart brengen van de spelers en hun belangen. Een helder beeld van de betrokken partijen en eindgebruikers, verstevigd de gewenste gebruiks-, belevings- en toekomstwaarden.
Tips:
* Maak ruimte voor een uitgebreide inventarisatie en analyse, betrek vele partijen hierbij en maak gebruik van lokale kennis waardoor er een soort van collectief geheugen ontstaat rondom opgaven en waarden.
* Overleg met uitvoerders en beheerders hoe en wanneer zij betrokken willen zijn in het proces om te voorkomen dat 'oplossingen' worden bedacht die niet realiseerbaar of beheersbaar zijn.
* Voorkom vroegtijdige discussie over bevoegdheden en verantwoordelijkheden; echte integrale en duurzame oplossingen kenmerken zich door brede taakopvattingen, co-producties en gedeelde verantwoordelijkheden.
Om doelstellingen en ambities gedurende het gehele proces te waarborgen is het belangrijk dat partijen zich hieraan committeren door gezamenlijk heldere kaders op te stellen. De definitiefase levert hiervoor een projectplan, een plan van aanpak of een programma van eisen op. Wie gaat wat op welke wijze doen. Overigens hoeven betrokken (en politiek/bestuur) het niet eens te zijn over wat ruimtelijke kwaliteit is, wel over de noodzaak dit na te streven.
Datgene wat in de initiatieffase aan de orde was komt terug, maar concreter, strakker omlijnd en scherper bepaald. Kies hierbij voor een belangrijke en continue plek van ontwerp in het proces. Eventueel kunnen ontwerpopgaven worden vastgesteld en wordt bepaald hoe uitvoering en beheer bij het proces worden betrokken.
Tips
* In deze fase is verwachtingenmanagement belangrijk om teleurstellingen achteraf te voorkomen. Wees bijvoorbeeld duidelijk over geldende randvoorwaarden op juridisch-bestuurlijke, financiële of andere gronden.
* Als tijdens de rit een welstands- of kwaliteitscommissie in beeld komt is dit het moment om alvast met hen te overleggen over uitgangspunten en aandachtspunten. Hiermee wordt dubbel werk voorkomen.
* Workshops/inspiratiesessies/verbeeldingen zijn handig om het plan van aanpak (en soms het probleem) echt scherp te krijgen.
De ontwerpfase kenmerkt zich door verdieping van de opgave en de zoektocht naar inspirerende en duurzame oplossingen. Aan het einde van de ontwerpfase is het projectresultaat zichtbaar geworden in de vorm van onder meer visies, ontwerpen, masterplannen en inpassingsplannen. Daarbij gaan steeds meer projecten uit van co-creatie. Dit vraagt om andere ontwerpprocessen en procedures met meer flexibiliteit.
Het gezamenlijk vanuit verschillende disciplines en partners werken aan oplossingen en (deel)ontwerpen is dan ook een iteratief proces geworden: een continue schakelen tussen ambities en doelen, rekenen en tekenen, gebruik en beheer.